Περιβάλλον, Προσωπικότητα και Συμπεριφορά των Ανθρώπων

Όταν παρατηρήσουμε κάποιον να αντιδρά θυμωμένα ή να κάνει υπομονή σε μια περίσταση, το συμπέρασμα ότι “είναι θυμωμένο άτομο” ή “είναι υπομονετικό άτομο” μπορεί να βγει πολύ γρήγορα. Συχνά είναι δελεαστικό και εύκολο να κρίνουμε την προσωπικότητα ή την ηθική των άλλων ανθρώπων απλώς με βάση κάποια συμπεριφορά τους. Ωστόσο, η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι πιο σύνθετη από ό,τι φαίνεται ενώ η κρίση μας επηρρεάζει σε ένα βαθμό το πώς βλέπουμε τα χαρακτηριστικά άλλων ατόμων: το συμπέρασμα που βγάζουμε εξαρτάται και από τις δικές μας πεποιθήσεις και προκαταλήψεις¹, και το πώς ερμηνεύουμε αυτό που παρατηρούμε, όχι μόνο από την δική τους συμπεριφορά. Ας τα δούμε πιο αναλυτικά.

Προσωπικότητα και Συμπεριφορά

Η μελέτη της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς αποτελεί έναν από τους πιο ενδιαφέροντες και ταυτόχρονα αμφιλεγόμενους τομείς της ψυχολογίας. Οι παραδοσιακές “θεωρίες των χαρακτηριστικών” της προσωπικότητας και οι ερευνητές που έχουν επηρρεαστεί από αυτές έχουν προσπαθήσει να ορίσουν την προσωπικότητα ως ένα σταθερό σύνολο από ιδιότητες που μπορούν να μετρηθούν και να περιγραφούν, αλλά οι πιο σύγχρονες προσεγγίσεις αμφισβητούν την εγκυρότητα αυτών των υποθέσεων.

Ο Baron-Cohen (2008)², για παράδειγμα, χρησιμοποίησε ερωτηματολόγια για να μετρήσει τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας στα αυτιστικά άτομα. Στο βιβλίο του συζητά διάφορα εργαλεία και προσεγγίσεις για την κατανόηση των γνωστικών και συναισθηματικών χαρακτηριστικών των ανθρώπων, ιδιαίτερα στο πλαίσιο του αυτισμού. Το Επίπεδο Ενσυναίσθησης (Empathy Quotient - EQ) και το Επίπεδο Συστηματοποίησης (Systemizing Quotient - SQ) είναι δύο βασικά μέτρα που ανέπτυξε και ανάλυσε στο βιβλίο του. Υποστηρίζει ότι τα άτομα στο φάσμα του αυτισμού τείνουν να έχουν χαμηλότερες βαθμολογίες στο EQ, κάτι που αντικατοπτρίζει δυσκολίες στην κοινωνική νόηση, όπως η αναγνώριση εκφράσεων προσώπου ή η κατανόηση προθέσεων των άλλων. Επίσης, υποστηρίζει ότι τα άτομα στο φάσμα του αυτισμού συχνά διαπρέπουν στη συστηματοποίηση και εμφανίζουν υψηλότερες βαθμολογίες στο SQ. Αυτό αντικατοπτρίζει ισχυρές δεξιότητες αναλυτικής σκέψης, αναγνώρισης προτύπων και προσοχής στη λεπτομέρεια – ικανότητες που συχνά συνδέονται με πεδία όπως η επιστήμη, η μηχανική και η τεχνολογία.

Η θεωρία των χαρακτηριστικών προσωπικότητας κάνει μια αρκετά απλή υπόθεση: η προσωπικότητα είναι σταθερή, και μπορούμε να την “μετρήσουμε” αναγνωρίζοντας συγκεκριμένα χαρακτηριστικά (π.χ. εξωστρέφεια, ευσυνειδησία).

Όμως, αυτός ο τρόπος σκέψης και ανάλυσης έχει δεχτεί σοβαρή κριτική. Πολλοί μελετητές έχουν τονίσει τις αδυναμίες των ψυχομετρικών τεστ, αλλά και την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης συμπεριφοράς, η οποία φαίνεται να εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το κοινωνικό και περιβαλλοντικό πλαίσιο. Για παράδειγμα, έρευνες όπως των Eysenck και Rachman (1965)³ δείχνουν ότι πολλές φορές η αντίληψή μας για τα χαρακτηριστικά των άλλων εξαρτάται περισσότερο από τις δικές μας προκαταλήψεις και τον τρόπο που εμείς βλέπουμε τον κόσμο – όχι από το ίδιο το άτομο που αξιολογούμε.

Επιπλέον, ο Mischel (1968)⁴ έθεσε σοβαρές αμφιβολίες για τους τρόπους μέτρησης των διαφόρων χαρακτηριστικών στα ερωτηματολόγια που χρησιμοποιούνται στα ψυχομετρικά τέστ. Λέξεις όπως “συχνά” μπορούν να σημαίνουν κάτι διαφορετικό για διαφορετικούς ανθρώπους. Οπότε, δύσκολα να βασιστούμε σε αυτές για να βγάλουμε ουσιαστικά συμπεράσματα για έναν ανθρώπινο χαρακτήρα. Πρότεινε ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι περισσότερο αποτέλεσμα του κοινωνικού και πολιτισμικού πλαισίου μέσα στο οποίο εκφράζεται, παρά ενός σταθερού, εσωτερικού σετ χαρακτηριστικών. Αμφισβήτησε τη θεώρηση ότι τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας είναι σταθερά, υποστηρίζοντας ότι η συμπεριφορά προσαρμόζεται στην κατάσταση και στο περιβάλλον.

Ο Richards (2002)⁵ πάει ένα βήμα παραπέρα και μας προκαλεί να σκεφτούμε αν τα “χαρακτηριστικά” που εντοπίζουμε στους ανθρώπους είναι αληθινά ή αν είναι απλώς παράγωγα του τρόπου που τα μετράμε. Για παράδειγμα, μπορεί να ερμηνεύουμε την επιθετική συμπεριφορά κάποιου λέγοντας “είναι επιθετικός”, αλλά αυτό δεν είναι πραγματικά εξήγηση – είναι ένας κυκλικός τρόπος σκέψης που δεν μας βοηθά να καταλάβουμε τι συμβαίνει στην ουσία, το για ποιούς λόγους δηλαδή δείχνει επιθετικότητα το συγκεκριμμένο άτομο στην παρούσα συνθήκη.

Η Δύναμη του Πεδίου στη συμπεριφορά

Ας το δούμε πιο απλά. Ένας άνθρωπος μπορεί να φαίνεται εξωστρεφής σε μια συνάντηση με φίλους και οικογένεια, αλλά να είναι κλειστός και λιγομίλητος σε μια αίθουσα γεμάτη αγνώστους. Ή κάποιο άτομο που συνήθως δείχνει ψυχραιμία μπορεί να χάσει την υπομονή του αν βρεθεί υπό πίεση πολλές φορές μέσα στην ίδια μέρα. Η ιδέα ότι η συμπεριφορά εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το πλαίσιο δεν είναι καινούργια. Πολλές ψυχολογικές θεωρίες έχουν εξετάσει τη σύνθετη αυτή σχέση, τονίζοντας ότι η συμπεριφορά ενός ατόμου είναι το αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης μεταξύ εσωτερικών χαρακτηριστικών και εξωτερικών παραγόντων.

Ο Kurt Lewin (1936)⁶ υποστήριξε ότι η συμπεριφορά είναι προϊόν της αλληλεπίδρασης μεταξύ προσωπικότητας (Person) και περιβάλλοντος (Environment). Η θεωρία του Kurt Lewin, και συγκεκριμένα η διάσημη εξίσωση του B = f(P, E) (η Συμπεριφορά είναι συνάρτηση της Προσωπικότητας και του Περιβάλλοντος), αποτελεί θεμέλιο λίθο στην κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς στην ψυχολογία. Ας δούμε περισσότερες λεπτομέρειες:

1. Συμπεριφορά ως Δυναμική Αλληλεπίδραση: Ο Lewin υποστήριξε ότι η συμπεριφορά δεν καθορίζεται αποκλειστικά από εσωτερικά χαρακτηριστικά προσωπικότητας ή εξωτερικούς περιβαλλοντικούς παράγοντες. Αντίθετα, προκύπτει από τη συνεχή αλληλεπίδραση των δύο.

2. Θεωρία του Πεδίου (Field Theory): Η έννοια του “πεδίου” αναφέρεται στο συνολικό ψυχολογικό περιβάλλον ενός ατόμου σε μια δεδομένη στιγμή και περιλαμβάνει εσωτερικούς παράγοντες (όπως ανάγκες, επιθυμίες ή προσωπικότητα) και εξωτερικούς παράγοντες (όπως κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιρροές). Σύμφωνα με τον Lewin, η συμπεριφορά λαμβάνει χώρα μέσα σε αυτόν τον “χώρο ζωής” (life space), και οποιαδήποτε αλλαγή σε αυτόν μπορεί να μεταβάλει τη συμπεριφορά.

3. Εφαρμογές της Θεωρίας:

   • Δυναμική των Ομάδων (Group Dynamics): Το έργο του Lewin επεκτάθηκε στην κοινωνική και οργανωσιακή ψυχολογία. Οι μελέτες του σχετικά με τη δυναμική των ομάδων έδειξαν πώς η ομαδική συμπεριφορά επηρεάζει την ατομική λήψη αποφάσεων και τις δράσεις.

   • Διαχείριση Αλλαγών (Change Management): Στην οργανωσιακή ψυχολογία, ο Lewin ανέπτυξε τη Θεωρία της Αλλαγής (Change Theory), η οποία εξηγεί πώς να υλοποιηθεί μια αλλαγή μέσω των φάσεων: απόψυξη (unfreezing), αλλαγή (changing), και επαναψύξη (refreezing) συμπεριφορών ή νοοτροπιών.

   • Εκπαιδευτική και Αναπτυξιακή Ψυχολογία: Οι ιδέες του έχουν εφαρμοστεί για να κατανοηθεί πώς το μαθησιακό περιβάλλον επηρεάζει την απόδοση και τη δέσμευση των μαθητών.

Ακόμα και ο Solomon Asch (1951)⁷, μέσα από τα γνωστά πειράματα συμμόρφωσης, έδειξε ότι το κοινωνικό πλαίσιο μπορεί να επηρεάσει την κρίση και τη συμπεριφορά μας σε τεράστιο βαθμό. Αρκεί να σκεφτούμε το πώς η παρουσία μιας υποστηρικτικής ομάδας μπορεί να κάνει κάποιο άτομο να ενεργήσει διαφορετικά από το πώς θα ενεργούσε μόνο του.

Σύμφωνα επίσης με τη θεωρία της κοινωνικής μάθησης του Bandura (1977)⁸, οι άνθρωποι δεν ενεργούν με βάση μόνο εσωτερικά κίνητρα, αλλά μαθαίνουν μέσα από την αλληλεπίδραση με άλλους και παρατηρώντας τις συνέπειες των πράξεών τους. Ένα παιδί που μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον όπου η επιθετικότητα επιβραβεύεται, είναι πιο πιθανό να εκδηλώσει επιθετική συμπεριφορά, ανεξάρτητα από τα φυσικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του. Μας δείχνει ότι οι άνθρωποι είναι ενεργοί συμμετέχοντες στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς τους, και όχι παθητικά θύματα της προσωπικότητάς τους ή των περιστάσεων. Μέσα από μηχανισμούς όπως η παρατήρηση και η μίμηση, τα άτομα αναπτύσσουν συμπεριφορές που ταιριάζουν στο περιβάλλον τους, κάτι που αναδεικνύει τη δυναμική φύση της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Επίσης, έρευνες στη διαπολιτισμική ψυχολογία (Markus & Kitayama, 1991)⁹ μας δείχνουν ότι το πώς βλέπουμε και ερμηνεύουμε τη συμπεριφορά εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από πολιτισμικούς παράγοντες. Για παράδειγμα, στις δυτικές κουλτούρες, όπου κυριαρχεί ο ατομικισμός, δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στα εσωτερικά χαρακτηριστικά και κίνητρα του ατόμου. Αντίθετα, στις ανατολικές κοινωνίες που είναι πιο συλλογικές, η συμπεριφορά ερμηνεύεται κυρίως μέσα από το κοινωνικό πλαίσιο και τις σχέσεις του ατόμου με την ομάδα.

Ένα άλλο παράδειγμα προέρχεται από τη μελέτη των Caspi et al. (2003)¹⁰ για την επίδραση του περιβάλλοντος στη γονιδιακή έκφραση, έδειξε ότι η επιρροή του γενετικού υλικού στη συμπεριφορά, όπως στην εμφάνιση της καταθλιπτικής συμπεριφοράς, εξαρτάται σημαντικά από τις εμπειρίες ζωής και το περιβάλλον των ατόμων. Τα γονίδια δεν μας καθορίζουν. Η προσωπικότητα και τα βιολογικά χαρακτηριστικά από μόνα τους δεν είναι αρκετά για να προβλέψουν τη συμπεριφορά και την προσωπικότητά μας.

“Genes are determining nothing. Genes are controlled by environment.”¹¹

—Robert Sapolsky

Στοχεύοντας σε πιο Δίκαιες Κρίσεις και Αξιολογήσεις

Κάτι που έχει σημασία να κρατήσυμε από όλα αυτά είναι ότι η προσωπικότητα, όσο σημαντική και αν είναι, λειτουργεί πάντα μέσα σε ένα δυναμικό πεδίο. Η συμπεριφορά είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων: εσωτερικών (όπως τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας) και εξωτερικών (όπως οι κοινωνικές πιέσεις, οι σχέσεις και οι πολιτισμικές νόρμες). Αναγνωρίζοντας αυτή τη σύνθετη εικόνα της ανθρώπινης συμπεριφοράς, μπορούμε να αποφύγουμε επιφανειακές ερμηνείες των άλλων και να αντιμετωπίσουμε τη σύνθετη ανθρώπινή μας φύση με μεγαλύτερη κατανόηση όταν - αναπόφευκτα - θα καταφύγουμε σε κάποια αξιολογική κρίση.

1. Υπολογίζουμε το ατομικό πλαίσιο: Όταν κρίνουμε τον τρόπο συμπεριφοράς κάποιου, μπορούμε να αναρωτηθούμε: τι άλλο μπορεί να συμβαίνει στο περιβάλλον ή στη ζωή του που την επηρεάζει;

2. Αποφεύγουμε τα στερεότυπα: Δε βιαζόμαστε να χαρακτηρίσουμε κάποιο άτομο με βάση μόνο κάποια συμπεριφορική του εκδήλωση. Η προσωπικότητα είναι πιο περίπλοκη από ό,τι μπορεί να μοιάζει αρχικά.

3. Υπολογίζουμε ότι η συμπεριφορά είναι δυναμική: Αλλάζει ανάλογα με διάφορες, ορατές και μη, παραμέτρους και μπορεί να μην αντικατοπτρίζει με ακρίβεια στοιχεία προσωπικότητας του ατόμου.

4. Η συμπεριφορά είναι και επικοινωνία: Πολλές φορές πράγματα που δυσκολευόμαστε να εκφράσουμε και να επεξεργαστούμε ρητά, εκδηλώνονται μέσα απο τη συμπεριφορά μας με τρόπο που δεν ελέγχουμε συειδητά.

Όταν το θυμόμαστε αυτό, μπορούμε να βλέπουμε τους ανθρώπους με μεγαλύτερη κατανόηση και λιγότερη διάθεση για στερεοτυπικές ή επιπόλαιες κρίσεις ή για αβασάνιστη απόδοση προθέσεων. Όλ@ μας εκφραζόμαστε (αρκετά) διαφορετικά ανάλογα με την περίσταση – χαρακτηριστικό της σύνθετης ανθρώπινης φύσης μας. Αντί να βιαζόμαστε να “κατηγοριοποιήσουμε” τους άλλους, βοηθάει να δίνουμε χώρο και χρόνο στην κατανόηση και να αναγνωρίζουμε την κοινωνική και πολιτισμική διάσταση της συμπεριφοράς τους/μας.

1. Paver A, Wright D, Braber N and Pautz N (2025) Stereotyped accent judgements in forensic contexts: listener perceptions of social traits and types of behaviour.

2. Baron-Cohen, S. (2008). Autism and Asperger Syndrome: The Facts.

3. Eysenck, H. J., & Rachman, S. (1965). The causes and treatment of neurosis.

4. Richards, G. (2002). Personality and Individual Differences: Theory, Assessment, and Application.

5. Mischel, W. (1968). Personality and Assessment.

6. Bandura, A. (1977). Social Learning Theory.

7. Asch, S. E. (1951). Effects of group pressure upon the modification and distortion of judgment.

8. Markus, H. R., & Kitayama, S. (1991). Culture and the self: Implications for cognition, emotion, and motivation.

9. Lewin, K. (1936). Principles of Topological Psychology.

10. Caspi, A., Sugden, K., Moffitt, T. E., Taylor, A., Craig, I. W., Harrington, H. & Poulton, R. (2003). Influence of life stress on depression: Moderation by a polymorphism in the 5-HTT gene.

11. Genetics Vs Epigenetics section starts here