Δημιουργώντας συνδέσεις
Ένα παιχνίδι για μικρά και μεγάλα παιδιά
Φαντασία, αυθεντικότητα, καινοτομία, ταλέντο, επινοητικότητα, γονιμότητα, έμπνευση, ευφυία, εφευρετικότητα…
Σύμφωνα με το λεξικό Merriam-Webster η έννοια της δημιουργικότητας είναι στενά συνδεδεμένη με ένα σύνολο από άλλες έννοιες που νομίζω έχουν αυτονόητη μεγάλη αξία για την ευημερία των ατόμων, των ομάδων και των κοινωνιών.
Εμάς τους designers και γενικότερα τα άτομα που απασχολούνται σε δημιουργικά επαγγέλματα μας απασχολεί προφανώς πάρα πολύ η δημιουργικότητα καθώς βρίσκεται στον πυρήνα της επαγγελματικής μας αξίας. Θέλουμε να την καλλιεργήσουμε, να την αναπτύξουμε, να την ενθαρρύνουμε και να την ενισχύσουμε με κάθε τρόπο που μπορούμε, για να δρέψουμε στη συνέχεια τους καρπούς της. Αλλά και τεχνολογικοί κολοσσοί1 που δραστηριοποιούνται στο χώρο της καινοτομίας επενδύουν σημαντικούς πόρους στην ενσωμάτωση τεχνικών και μεθοδολογιών που ενθαρρύνουν στα άτομα και τις ομάδες εργασίας τη δημιουργική σκέψη και επίλυση προβλημάτων, προκειμένου να δημιουργήσουν νέα ή βελτιωμένα προϊόντα και υπηρεσίες. Σύμφωνα με το παγκόσμιο οικονομικό forum η δημιουργική σκέψη, μαζί με την αναλυτική, θα βρίσκονται στην κορυφή των πιο περιζήτητων δεξιοτήτων ώς το 20272.
Η δημιουργικότητα και η καινοτομία δεν αφορούν μόνο τους σχεδιαστές, τους ζωγράφους και τους μουσικούς, αφορούν κάθε άτομο που αντιμετωπίζει προκλήσεις και εμπόδια. Σ’αυτό το άρθρο θα εξετάσουμε το πώς και γιατί η δημιουργική σκέψη συνδέεται στενά με τη διαδικασία του παιχνιδιού και πώς το παιχνίδι προάγει τη βιωματική μάθηση και ενθαρρύνει την ανάπτυξη νέων καινοτόμων ιδεών. Στη συνέχεια θα ρίξουμε μια ματιά στον ανθρώπινο εγκέφαλο για να καταλάβουμε τη νευροβιολογική βάση της δημιουργικότητας και της μάθησης σε παιδιά και ενήλικες. Τέλος θα δούμε τι μπορεί να βοηθήσει τα ενήλικα άτομα να διατηρήσουν και να ενισχύσουν στην καθημερινότητά τους την επαφή με το παιχνίδι, τη δημιουργικότητα, την ελεύθερη και αδόμητη μάθηση και, εν τέλει, με το παιδί μέσα τους.
Δημιουργικότητα, Παιχνίδι και Μάθηση
Μαθαίνοντας ως παιδιά
Όταν είμαστε μικρά παιδιά έχουμε αρκετή πρόσβαση σε μια διαδικασία που μας επιτρέπει να μαθαίνουμε, να διασκεδάζουμε, ενίοτε να θυμώνουμε και να κλαίμε, και να συσχετιζόμαστε με άλλα παιδιά ή ενήλικα άτομα, και όλα αυτά ταυτόχρονα. Η μαγική αυτή κατάσταση είναι το παιχνίδι, μέσα από τις διαφορετικές μορφές που μπορεί να πάρει σε κάθε στάδιο ανάπτυξης του ανθρώπου. Γνωρίζουμε πολύ καλά ότι τα μικρά παιδιά παίζουν όχι μόνο για να διασκεδάσουν, αλλά μαθαίνουν βιωματικά, μέσα από το παιχνίδι, τον εαυτό τους, τους νόμους της φύσης, τους ήχους των ζώων, τα χαρακτηριστικά των υλικών, τους κοινωνικούς ρόλους, τη δημιουργία σχέσεων και μέσα από αυτό διαμορφώνουν ένα σύνολο δεξιοτήτων που χρειάζονται για να ανταπεξέλθουν στις προκλήσεις της ζωής3.
Η ώρα του παιχνιδιού είναι μια πολύ σοβαρή υπόθεση για τα παιδιά, και η επιστήμη είναι με το μέρος τους σε αυτό: έχει όντως ιδιαίτερα επιδραστικό ρόλο στην ομαλή ψυχοκοινωνική και σωματική ανάπτυξή τους. Άν έχεις παρατηρήσει ποτέ μικρό παιδί που παίζει, είναι συχνά εντελώς αφοσιωμένο και επικεντρωμένο στη διαδικασία, είτε παίζει μόνο του είτε σε αλληλεπίδραση με άλλα παιδιά. Ίσως το θυμάσαι και από τον εαυτό σου: να βυθίζεσαι τόσο πολύ στο παιχνίδι που να χάνεις τελείως την αίσθηση του χρόνου. Ένα παιδί που παίζει βρίσκεται σε κατάσταση εξερεύνησης, προσομοίωσης και πειραματισμού. Μπορεί να δοκιμάζει να πετύχει ένα αποτέλεσμα ή να πειραματίζεται χωρίς συγκεκριμμένο σκοπό εξετάζοντας τις ιδέες που του γεννιούνται, όπως του έρχονται. Μπορεί να προσπαθήσει κάτι ξανά και ξανά, με διαφορετικούς και τυχαίους τρόπους, κάνοντας πολλές αποτυχημένες δοκιμές ώς μέρος της διαδικασίας μάθησης.
Ώς ενήλικες λίγο-πολύ καταλαβαίνουμε και αποδεχόμαστε ότι τα μικρά παιδιά μαθαίνουν παίζοντας, δημιουργώντας και αλληλεπιδρώντας με τον κόσμο.
“Τι θα γινότανε αν έβαζα το τετράγωνο κομμάτι στο στρόγγυλο κενό; Αν ζωγράφιζα με τον κόκκινο μαρκαδόρο στον λευκό καναπέ; Αν κούρευα τη Barbie της αδερφής μου γουλί; Αν έφτιαχνα ζυμάρι από ταλκ και νερό;” Τα μικρά παιδιά ακολουθούν χωρίς λογοκρισία τις παρορμήσεις τους και δείχνουν φοβερή ετοιμότητα απέναντι στο τυχαίο4 . Ξεζουμίζουν την παραμικρή εμπειρία ώς ευκαιρία για να καταλάβουν ή να καταφέρουν κάτι καινούριο, επιδυκνείοντας αξιοζήλευτα επίπεδα ευελιξίας, αισιοδοξίας, ανάληψης ρίσκου, περιέργειας, επιμονής και αποτελεσματικότητας (χαρακτηριστικά και δεξιότητες που αναζητούν και οι τεχνολογικοί κολοσσοί που λέγαμε πιο πάνω).
Για ένα μικρό παιδί που παίζει, δεν υπάρχει ακριβώς ή έννοια της επιτυχίας και αποτυχίας. Υπάρχει δοκιμή και λάθος. Δουλεύει δεν δουλεύει. Μας κάνει δεν μας κάνει. Βρίσκω ενδιαφέρον δεν βρίσκω ενδιαφέρον. Υπάρχουν αυτές ακριβώς οι συνθήκες που επιτρέπουν την ανάδυση νέων συσχετίσεων μεταξύ παρατήρησης και υφιστάμενης γνώσης, και την δημιουργία πρωτότυπων ιδεών: απουσιάζει ο φόβος του λάθους.5
Αν δεν είσαι έτοιμος να κάνεις λάθος, δεν θα επινοήσεις ποτέ κάτι πρωτότυπο.
Sir Ken Robinson
Νευροπλαστικότητα και Καινοτομία
Σ’αυτό το σημείο έχει αξία να αναφερθoύμε λίγο στην έννοια της νευροπλαστικότητας, γιατί περιγράφει τη βιολογική βάση της διαδικασίας μάθησης και, όπως θα δούμε, είναι άμεσα συνδεδεμένη με αυτό που λέμε ‘περιβάλλον παιχνιδιού’. Συνοπτικά, η ικανότητά μας να μαθαίνουμε, να θυμόμαστε, να αλλάζουμε συνήθειες και συμπεριφορές είναι αποτέλεσμα της πλαστικότητας του εγκεφάλου μας. Της ικανότητας δηλαδή των νευρώνων και των νευρωνικών δικτύων του εγκεφάλου να ανασχηματίζονται και να αλλάζουν συμπεριφορά μετά από την επαφή με νέες πληροφορίες, ερεθίσματα, εμπειρίες ή και τραυματισμούς.
Παλαιότερα οι ειδικοί θεωρούσαν ότι η νευροπλαστικότητα είναι προσβάσιμη μόνο κατά την παιδική ηλικία του ανθρώπου. Σήμερα όμως γνωρίζουμε ότι διάφορες περιοχές του εγκεφάλου μας διατηρούν την πλαστικότητά τους και στην ενήλικη ζωή.6 Επίσης, γνωρίζουμε ότι το παιχνίδι, στα παιδιά και στους ενήλικες, είναι ιδανική συνθήκη για την ενεργοποίηση της νευροπλαστικότητας, διότι η βιοχημική κατάσταση του εγκεφάλου την ώρα του παιχνιδιού επιτρέπει στον προμετωπιαίο λοβό να κάνει την αγαπημένη του δουλειά: να προτείνει σενάρια και να στοχάζεται εναλλακτικές και ευνοεί την επαναδιάρθρωση των νευρωνικών μας δικτύων με νέους τρόπους. 7
Μέσα από τη διαδικασία του παιχνιδιού γινόμαστε αυτοί που είμαστε ως ενήλικες, και μέσω της διαδικασίας του παιχνιδιού προσαρμόζουμε αυτό που είμαστε ως ενήλικες.
Dr Andrew Huberman
Τι συμβαίνει όμως με την ανάγκη αλλά και την πρόσβαση σε καταστάσεις παιχνιδιού και διαδικασίες μάθησης μέσα από την εμπειρία, καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν, γίνονται έφηβοι και στη συνέχεια ενηλικιώνονται;
Μαθαίνοντας ώς ενήλικες
Δεν ξέρω πώς σου φάνηκε η εμπειρία της ανάπτυξης από παιδί σε ενήλικο άτομο. Κοιτώντας πίσω, διαπιστώνω ότι μεγαλώνοντας ο χώρος που καταλάμβανε το παιχνίδι και η αδόμητη βιωματική μάθηση στη ζωή μου συρρικνώθηκε ταχύτατα.
Πολύ νωρίς, από τα χρόνια του δημοτικού ήδη, η βιωματική διαδικασία μάθησης μέσα από δυναμικές, εκφραστικές και διαδραστικές δραστηριότητες (που ενεργοποιούν τις δημιουργικές δυνάμεις του ανθρώπου) εκτοπίστηκε γρήγορα από την έντονα παθητική ατομική μελέτη και την κατανάλωση της εκπαιδευτικής ύλης με τον τρόπο και το ρυθμό που έχει προκαθοριστεί από τις αρμόδιες αρχές. Ειδικά από την εφηβεία κι έπειτα, οι σχολικές μου επιδόσεις - και όλα όσα μπορεί να κρίνονταν από αυτές - εξαρτώνταν πρωτίστως από την ικανότητά μου να επικεντρώνομαι μονοθεματικά και να ξέρω τη σωστή απάντηση για κάθε ερώτηση που μου τίθεται, όταν μου τίθεται.
Στο δρόμο για την ενηλικίωση και την αυτονόμηση, διδάχθηκα ότι δεν έχει ιδιαίτερη σημασία να θέτω και να προσπαθώ να απαντήσω στα δικά μου ερωτήματα8. Η αξία μας ως αναπτυσσόμενα άτομα δεν εντοπιζόταν στην ικανότητά μας να ανακαλύπτουμε νέες προκλήσεις, να δοκιμάζουμε διαφορετικούς τρόπους, να εμβαθύνουμε στην εμπειρία μας, να μαθαίνουμε από τις αποτυχημένες προσπάθειες όσο και από τις επιτυχημένες και να αναζητούμε πρωτότυπες και δημιουργικές λύσεις στα δικά μας προβλήματα. Η αξία μας περιορίστηκε στην ικανότητά μας να προσαρμοζόμαστε στο εκπαιδευτικό πλαίσιο, να επικεντρωνόμαστε στα δεδομένα και να σκοράρουμε καλύτερα απο τα άλλα παιδιά με τις απαντήσεις μας στα διαγωνίσματα και τις εξετάσεις.
Αναμενόμενο, αν σκεφτείς ότι ακόμα και σήμερα, σχεδόν σε όλο τον κόσμο το τυπικό εκπαιδευτικό σύστημα είναι σχεδιασμένο με στόχο την ακαδημαϊκή επίδοση. Με φιλοσοφία, δομή και διαδικασίες που θυμίζουν περισσότερο γραμμή παραγωγής σε εργοστάσιο, παρά σε περιβάλλον ανάπτυξης δημιουργικών και ευέλικτων ανθρώπων, προετοιμασμένων να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά σύνθετες, γρήγορες και απρόβλεπτες αλλαγές σαν αυτές που βλέπουμε να συμβαίνουν στον κόσμο μας σήμερα.
Παρόλα αυτά, στην προσπάθειά μας να μαθαίνουμε πιο αποτελεσματικά από τις εμπειρίες μας, να επινοούμε εναλλακτικές λύσεις στα προβλήματά μας, να δημιουργούμε διεξόδους και να αναπτύσσουμε νέες δεξιότητες ώς ενήλικες υπάρχουν κάποιες συνθήκες που μπορούμε να διαμορφώσουμε - και να διατηρήσουμε - στο περιβάλλον μας, οι οποίες μπορούν να μας βοηθήσουν να αξιοποιήσουμε την πλαστικότητα που διαθέτουμε μέσα από την καθημερινότητά μας.
Ποιές είναι αυτές οι συνθήκες;
Δημιουργώντας συνδέσεις ώς ενήλικες
Πώς μπορούμε να δώσουμε χώρο και ευκαιρίες στις δυνατότητες του ενήλικου νευρικού μας συστήματος; Πώς θα αξιοποιήσουμε τον φυσικό τρόπο με τον οποίο μαθαίνει ο εγκέφαλός μας, ώστε να διαμορφώσουμε καινούριες συνδέσεις, να ξεπεράσουμε προκλήσεις και να λύσουμε με δημιουργικό τρόπο διάφορα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε τώρα, στην προσωπική, την επαγγελματική και την κοινωνική μας ζωή, καινοτομώντας ώς μεγάλα - πλέον - παιδιά;
Μέχρι στιγμής, οι έρευνες9 (αλλά και εμπειρικά δεδομένα) δείχνουν ότι μας βοηθάνε τα εξής:
Έκθεση σε εντελώς νέες εμπειρίες που προκαλούν το πώς σκεφτόμαστε και το πώς αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας, τους άλλους και το περιβάλλον μας. (βλ. ταξίδια και αλλαγές περιβάλλοντος, διαφόρων ειδών εκπαιδεύσεις, εξειδικευμένη συμβουλευτική)
Μορφές δυναμικής σωματικής κίνησης με έντονες εναλλαγές ταχύτητας, θέσης και κατεύθυνσης, που αξιοποιούν το σύστημα ισορροπίας του σώματος (πολεμικές τέχνες, χορός, γιόγκα) διότι μιμούνται τα νευρωνικά δίκτυα που σχετίζονται με το παιχνίδι.
Δραστηριότητες που δεν απαιτούν επικεντρωμένη προσοχή και μπορούμε να τις κάνουμε ‘στον αυτόματο πιλότο’ πχ. περπάτημα, ποδήλατο, τρέξιμο.
Αφηγηματικές τεχνικές που εκπαιδεύουν την ικανότητα σύνθεσης συνεκτικών ιστοριών.
Παιχνίδια που ο κάθε παίχτης μπορεί να πάρει πολλαπλούς ρόλους (πχ. σκάκι).
Τεχνικές βαθειάς χαλάρωσης, αναπνοών και διαλογισμού (πχ yoga nidra).
Αν θεωρείς ότι βρήκες χρήσιμες πληροφορίες εδώ μπορείς να το μοιραστείς.
Αν έχεις ερωτήσεις, αντιρρήσεις ή σχόλια είναι όλα ευπρόσδεκτα, μπορείς να τα προσθέσεις από κάτω.
Αν θέλεις να πεις μια γνώμη για τη δική σου εμπειρία, ορίστε έφτιαξα ένα poll 👇
Αν θέλεις κι άλλη πληροφορία πάνω στο θέμα μπορείς να δοκιμάσεις και αυτήν την ενδιαφέρουσα διάλεξη του Jordan Peterson σχετικά με την Ανοιχτότητα, την Ευφυΐα και τη Δημιουργικότητα (στα αγγλικά)
The Innovator’s DNA, Harvard Business review
A PEDAGOGY OF PLAY Supporting playful learning in classrooms and schools
Eτοιμότητα απέναντι στο τυχαίο ορίζεται ως αναγνώριση, δημιουργία και αξιοποίηση των τυχαίων καταστάσεων και των αποτελεσμάτων τους και μπορεί να γίνει κατανοητή ως ο τρόπος να διαχειρίζεται κανείς τόσο τα θετικά όσο και τα αρνητικά απρόοπτα γεγονότα της ζωής του. Οι παράγοντες που την χαρακτηρίζουν είναι η ευελιξία, η αισιοδοξία, η ανάληψη κινδύνου, η περιέργεια, η επιμονή και η αποτελεσματικότητα (Krumboltz, 2009, Krumboltz & Levin, 2010). Σύμφωνα με την μαθησιακή Θεωρία του Τυχαίου η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι αποτέλεσμα αναρίθμητων παραγόντων και μαθησιακών εμπειριών που προέρχονται τόσο από σχεδιασμένες όσο και από τυχαίες καταστάσεις στις οποίες τα άτομα ανακαλύπτουν τον εαυτό τους. Τα προϊόντα της μάθησης μπορεί να περιλαμβάνουν δεξιότητες, ενδιαφέροντα, γνώσεις, πεποιθήσεις, προτιμήσεις, ευαισθησίες, συναισθήματα και μελλοντικές δράσεις.
Ken Robinson, Σκοτώνουν τα σχολεία τη δημιουργικότητα;
Brain Structural Plasticity: From Adult Neurogenesis to Immature Neurons
Ο Προμετωπιαίος Λοβός (Prefrontal Cortex) είναι η περιοχή του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνη για τις ανώτερες γνωστικές λειτουργίες: ρυθμίζει τις σκέψεις, την προσοχή, τη μνήμη, το λόγο, τις ενέργειες αλλά και τα συναισθήματά μας και την κοινωνική συμπεριφορά μέσω εκτεταμένων συνδέσεων με άλλες περιοχές.