Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς και Θεραπεία Μεταστροφής

Η κληρονομιά του Ole Ivar Lovaas (1927–2010) στην Ψυχολογία

“Τα αυτιστικά παιδιά είναι βαριά διαταραγμένα. Βλέπουν τους ανθρώπους σαν αντικείμενα. Πρέπει να ξεκινήσεις από το μηδέν όταν δουλεύεις μαζί τους.

Έχεις να κάνεις με ένα πρόσωπο με τη φυσική έννοια -έχουν μαλλιά, μύτη, στόμα- αλλά δεν είναι άνθρωποι με την ψυχολογική έννοια.”

Ole Ivar Lovaas, Αμερικανός Ψυχολόγος

Η Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς (ABA - Applied Behaviour Analysis) αναπτύχθηκε ώς παρέμβαση για τον αυτισμό από τον Ole Ivar Lovaas, έναν Νορβηγο-Αμερικανό κλινικό ψυχολόγο, ο οποίος είναι επίσης γνωστός για τη συμβολή του στη Θεραπεία Μεταστροφής (Conversion Therapy¹), μια πρακτική που είχε στόχο να αλλάξει τον σεξουαλικό προσανατολισμό ενός ατόμου. ) Ο Lovaas συμμετείχε σε μελέτες που στόχευαν στην τροποποίηση της σεξουαλικής ταυτότητας και συμπεριφοράς, όπως το “Feminine Boy Project”, το οποίο επιδίωκε την αλλαγή συμπεριφοράς σε παιδιά με ατυπικές σε σχέση με το φύλο τους εκφράσεις και προτιμήσεις. Η θεραπεία μεταστροφής προσπαθούσε να πιέσει τα LGBTQ+ άτομα να κρύψουν την αληθινή τους ταυτότητα. Πλέον έχει καταδικαστεί και απαγορευτεί σε πολλές περιοχές, ενώ Αμερικάνικη Ψυχιατρική Εταιρία και η Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρία ζήτησαν συγγνώμη από την LGBTQ+ κοινότητα για τη συμβολή τους στις διακρίσεις και το στίγμα.²

Η ABA για αυτιστικά παιδιά χρησιμοποιεί συμπεριφορικές τεχνικές³ για να ενθαρρύνει την τυπική και να αποθαρρύνει την ατυπική αυτιστική έκφραση μέσω ποινών, όπως η στέρηση προσωπικών αντικειμένων, η άρνηση της στοργής και ανταμοιβών όπως οι καραμέλες και τα αυτοκόλλητα (reward-pυnishment strategies ή positive-negative reinforcers όπως γίνεται reframed συχνά). Μέσα στα προγράμματα της ABA τα μη λεκτικά παιδιά υποχρεώνονται να δεχτούν παρεμβάσεις που θεωρούνται ανήθικη μεταχείριση και κακοποίηση όσον αφορά τα μη-αυτιστικά παιδιά (Minshawi et at., 2014, Sandoval-Norton & Shedy, 2019;Weiss, 2003). Η ABA παραμένει και στις μέρες μας μια συνηθισμένη και πολυχρηματοδοτούμενη προσέγγιση, ενώ η λογική της ‘εξάλειψης’ της παρατηρήσιμης αυτιστικής διαφορετικότητας, και της ‘διόρθωσης’ του αυτιστικού τρόπου σκέψης, έκφρασης και δράσης (Williams, 2018) παραμένει ακόμα διάχυτη στο χώρο της ψυχολογίας αλλά και της εκπαίδευσης.

Και οι δύο αυτές συγγενικές προσεγγίσεις, ABA και Conversion Therapy επικεντρώνονται στην τροποποίηση συμπεριφορών που θεωρούνται “ανεπιθύμητες” από την τυπική κοινωνία, ενώ έχουν δεχθεί έντονη κριτική για τον αντίκτυπό τους στην ψυχική υγεία των ατόμων που υποτίθεται ότι “βοηθούν”.

“I propose that every time we write or talk about ABA, that we also write or say: Autistic Conversion Therapy.

Gay Conversion Therapy has a bad reputation now, even if it still happens. Both “treatments” (tortures) have the same root. I want the supporters of ABA to own their objective. ABA: Autistic Conversion Therapy that uses torturous methods”

- Sequenzia ⁴

Οι τεχνικές τροποποίησης της συμπεριφοράς δεν είναι καθ’αυτές καταδικαστέες. Αντιθέτως, διάφορα εργαλεία όπως το SMART Goals ή τα ημερολόγια καταγραφής σκέψεων μπορεί να είναι ιδιαίτερα χρήσιμa και αποτελεσματικά όταν επιλέγονται από το ίδιο το άτομο για να βοηθηθεί στην επίτευξη των δικών του επιλεγμένων στόχων του. Όταν όμως οι τεχνικές αυτές επιβάλλονται απο τη θέση ισχύος στην οποία βρίσκεται ένας ενήλικας πάνω σε ένα παιδί για να συμμορφώσει τη συμπεριφορά του σε στόχους εξωτερικούς και μη επιλεγμένους, εγείρονται ανησυχίες σχετικά με τις ηθικές καταβολές της ABA, αλλά και όσον αφορά τον μακροχρόνιο συναισθηματικό και σχεσιακό της αποτύπωμα σε αυτιστικά παιδιά και ενήλικες.

Η υποδοχή και φροντίδα των νευροδιαφορετικών ενηλίκων, ειδικά όσων επιβίωσαν από αντίστοιχη μεταχείριση στα οικογενειακά, σχολικά και ευρύτερα κοινωνικά τους πλαίσια κατά την παιδική τους ηλικία, μέσα στο “θεραπευτικό δωμάτιο” συχνά δεν εναρμονίζεται με τις συνήθεις προσδοκίες για τυν υποδοχή και φροντίδα των τυπικών πελατών. Ένα νευροδιαφορετικό άτομο μπορεί να χρειάζεται άλλοτε περισσότερο χρόνο για να επεξεργαστεί κάτι και άλλοτε λιγότερο από αυτόν που περιμένουμε. Μπορεί να εκφράζεται με ατυπικούς τρόπους (λεκτικά τικ, εκφράσεις προσώπου, κινήσεις των ματιών, κινησιολογία, τόνος και ρυθμός ομιλίας κλπ) ή να βρίσκεται σε συνεχές masking για πολύ καιρό, και χωρίς να το γνωρίζει, μέχρι να νιώσει επαρκή επίπεδα ασφάλειας μέσα στη σχέση.

Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη (Kupferstein, 2018), σχεδόν οι μισοί (46%) από τους συμμετέχοντες που είχαν εκτεθεί σε παρεμβάσεις ABA πληρούσαν τα διαγνωστικά κριτήρια για Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες (PTSD). Επιπλέον, στο 47% των περιπτώσεων που εμφάνισαν συμπτώματα PTSD, τα επίπεδα σοβαρότητας ήταν ακραία.

Τα ευρήματα δείχνουν μια έντονη συσχέτιση μεταξύ της έκθεσης σε ABA και της πιθανότητας εμφάνισης μετατραυματικού στρες. Συγκεκριμένα, τα άτομα που είχαν λάβει ABA είχαν 86% περισσότερες πιθανότητες να πληρούν τα κριτήρια PTSD σε σύγκριση με εκείνα που δεν είχαν εκτεθεί στην παρέμβαση.

Αξίζει να σημειωθεί ότι, τη χρονική στιγμή της έρευνας, το 41% των φροντιστών εξακολουθούσε να χρησιμοποιεί ABA ως μέθοδο παρέμβασης, γεγονός που δημιουργεί ερωτήματα σχετικά με την ενημέρωση και την ασφάλεια των θεραπευτικών επιλογών που προτείνονται στις οικογένειες.

Τα ευρήματα αυτά ενισχύουν την κριτική που έχει διατυπωθεί εντός της κοινότητας των αυτιστικών ατόμων και των επαγγελματιών ψυχικής υγείας. Η συζήτηση γύρω από την ABA δεν είναι απλώς θεωρητική – αφορά άμεσα την ψυχική υγεία και την ποιότητα ζωής των ατόμων που υποβάλλονται σε αυτήν την παρέμβαση. Ενώ η ABA παρουσιάζεται συχνά ως το “χρυσό πρότυπο” παρέμβασης, οι μακροπρόθεσμες ψυχολογικές επιπτώσεις τονίζουν την επιτακτική ανάγκη για εναλλακτικές, νευροεπιβεβαιωτικές και ενημερωμένες για το ψυχικό τραύμα προσεγγίσεις. Ήρθε η ώρα να επανεξετάσουμε κριτικά τις πρακτικές που θεωρούνται κανονικές και να ακούσουμε τις φωνές εκείνων που βιώνουν τις συνέπειες.

Άλλωστε η αναγκαία διανευροτυπική θεραπευτική συμμαχία χτίζεται με βάση την πλήρη και άνευ όρων αποδοχή και υποδοχή, με την έννοια του καλωσορίσματος της νευρικής ποικιλομορφίας των ανθρώπων, και των μοναδικών ιστοριών τους.

References

• Gibson, Margaret & Douglas, Patty. (2018). Disturbing Behaviours: Ole Ivar Lovaas and the Queer History of Autism Science.

• Ruth M. Strunz, Neurodiversity-Affirming Psychotherapy: Clinical pathways to autistic mental health. (2024).

• Conine DE, Campau SC, Petronelli AK. LGBTQ+ conversion therapy and applied behavior analysis: A call to action. J, 2022

• Η κατανόηση και οι απόψεις για την ABA και άλλες σχετικές πρακτικές ευτυχώς αλλαζουν με την πάροδο του χρόνου, με την έμφαση να δίνεται σε πιο υποστηρικτικές και επιβεβαιωτικές προσεγγίσεις για τα αυτιστικά άτομα. Celebrating Autism Acceptance As a Member of the LGBTQ+ Community, Violet Lhant, 1922.

1. Η Ευρωπαϊκή Ένωση Ψυχοθεραπείας (EAP - European Association for Psychotherapy) δεν θεωρεί την ομοφυλοφιλία, τη αμφιφυλοφιλία, την τρανσεξουαλικότητα ή την τρανς ταυτότητα ως παθολογικές καταστάσεις, ψυχικές διαταραχές ή ενδείξεις αναπτυξιακής καθυστέρησης. Αυτές οι ταυτότητες δεν αποτελούν “συμπτώματα” που χρήζουν θεραπείας με σκοπό την αλλαγή ή εξάλειψή τους.

Δεν υπάρχουν επιστημονικά στοιχεία που να υποστηρίζουν ότι η σεξουαλικός προσανατολισμός μπορεί να τροποποιηθεί, και τα αίτια της ετεροφυλοφιλίας και της ομοφυλοφιλίας παραμένουν άγνωστα. Συνεπώς, κανένας υπεύθυνος ψυχοθεραπευτής δεν πρέπει να επιχειρεί να “μεταστρέψει” ένα θεραπευόμενο άτομο από ομοφυλόφιλο σε ετεροφυλόφιλο μέσω της λεγόμενης Θεραπείας Μεταστροφής ή Επανορθωτικής Θεραπείας. Επιπλέον, οι επαγγελματίες πρέπει να είναι προσεκτικοί/ές όταν αντιμετωπίζουν αιτήματα από θεραπευόμενους που ζητούν τέτοιου είδους παρέμβαση, καθώς αυτά συνήθως υποκρύπτουν άλλες βαθύτερες δυσκολίες.

Η EAP τιμά και σέβεται τη σεξουαλική διαφορετικότητα ως μέρος της γενικότερης δέσμευσής της στην ισότητα, τη διαφορετικότητα και την κοινωνική ευθύνη, σε σύμπνοια και με πολλούς άλλους επαγγελματικών οργανισμών, όπως το Royal College of Psychiatrists, την American Psychiatric Association, την American Medical Association, την American Psychological Association και την British Psychological Society. Επιπλέον, υποστηρίζει τη Βρετανική “Conversion Therapy Consensus Statement”.

2. Η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία και η Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία έχουν καταδικάσει τις πρακτικές μεταστροφής και έχουν ζητήσει συγγνώμη από την LGBTQ+ κοινότητα

3. “Αφού δοθεί στα παιδιά μια διάγνωση αυτισμού, οι γονείς τους συχνά συνιστώνται υπηρεσίες έγκαιρης παρέμβασης, όπως εργοθεραπεία, λογοθεραπεία , ειδική διαπαιδαγήγηση κ.α. Ορισμένες από αυτές τις υπηρεσίες μπορούν να προσφέρουν οφέλη για την ανάπτυξη νευροαποκλίνοντων μυαλών, όπως είναι η αισθητηριακή ολοκλήρωση και η απόκτηση κινητικών δεξιοτήτων που παρέχει η επαγγελματική εργοθεραπεία και οι δεξιότητες λογοθεραπείας και επικοινωνίας από έναν παθολόγο λόγου, φωνής, ομιλίας. Ωστόσο, άλλες υπηρεσίες πρώιμης παρέμβασης, δεν επικεντρώνονται στην υποδοχή και την υποστήριξη ενός νευροαποκλίνοντος μυαλού όσο προσπαθούν να το αναμορφώσουν σε ένα νευροτυπικό μυαλό.”

Κακές θεραπευτικές πρακτικές για τον αυτισμό, Ευθαλία Καδέρογλου, 2024

4. Sequenzia, A. (2016, April 27). Autistic conversion therapy